“Những cái khó lập trình viên tự tạo cho mình” là một cụm từ đáng suy ngẫm. Lập trình là một công việc đòi hỏi tư duy logic, tính cẩn thận và sự sáng tạo. Tuy nhiên, nhiều lập trình viên lại vô tình tự làm khó chính mình bởi những thói quen hoặc suy nghĩ không hợp lý. Điều này không chỉ làm chậm tiến độ dự án mà còn gây áp lực không đáng có. Bài viết này đề cập đến những sai lầm thường gặp – cũng chính là những cái khó lập trình viên tự tạo cho mình – mời bạn cùng điểm qua để tránh đi vào “vết xe đổ”.
Sai lầm trong tư duy và thói quen làm việc
Quá cầu toàn
Cầu toàn không xấu, nhưng nếu bạn cứ mãi “mài dũa” một sản phẩm mà không chịu công bố phiên bản đầu tiên, bạn đang tự kéo lùi tiến độ. Tốt hơn hết, hãy làm đúng – sau đó làm tốt. Ví dụ: Đừng cố viết một hàm xử lý tất cả các trường hợp phức tạp từ đầu. Hãy viết một phiên bản đơn giản trước, kiểm tra kỹ, rồi mở rộng dần.
Lời khuyên: Đừng cố tạo ra sản phẩm hoàn hảo trong lần đầu. Hãy cho phép bản thân được làm chưa hoàn hảo, nhưng đúng hạn. Mọi phần mềm lớn đều bắt đầu từ một phiên bản thô.
Chạy theo công nghệ mới một cách mù quáng
Công nghệ mới chưa chắc đã tốt cho mọi dự án. Hãy hỏi: “Nó có giải quyết vấn đề của mình không?” Ví dụ: Dự án chỉ có CRUD đơn giản thì dùng Laravel hoặc ExpressJS là đủ. Không cần gồng mình học thêm Microservices, Docker hay GraphQL nếu chúng không thực sự cần thiết.
Quản lý thời gian kém
Dành quá nhiều thời gian cho việc tối ưu sớm, hoặc code phức tạp không cần thiết có thể khiến dự án rối ren và trễ deadline. Ví dụ dành quá nhiều thời gian cho một nhiệm vụ nhỏ, hay mải mê tối ưu mà quên mất deadline. Hoặc cố tình viết code phức tạp để thể hiện sự “cao siêu”, nhưng thực tế chỉ làm cho người khác (và chính họ sau này) khó đọc và khó bảo trì hơn.
Gợi ý: Dùng phương pháp Pomodoro để kiểm soát thời gian hiệu quả. Đặt ưu tiên rõ ràng cho từng phần việc. Có thể thử chia thời gian thành từng khung nhỏ 25 phút tập trung (Pomodoro), nghỉ 5 phút – như vậy vừa bớt mệt mà vẫn hiệu quả.
Viết code thiếu khoa học, khó bảo trì
Không chú thích code, không viết tài liệu
Một vấn đề khác là không chú thích code hay viết tài liệu đầy đủ. Điều này khiến chính lập trình viên cũng khó hiểu lại code của mình sau một thời gian, chưa kể đến việc đồng đội phải tiếp quản dự án. Họ thường nghĩ rằng code của mình “tự giải thích”, nhưng điều này hiếm khi đúng. Do đó cần nên chú thích cho các khối code, chú thích ở các dòng quan trọng, ở đầu vào các function sẽ rất tốt cho việc đọc code, tham khảo, bảo trì, nâng cấp về sau.
Lời khuyên: Nếu làm nhóm, có thể dùng các công cụ như JSDoc, Swagger để tự động tạo tài liệu cho API, hoặc dùng ESLint để nhắc nhở format code rõ ràng.
Viết hàm quá dài, không chia nhỏ chức năng
Cùng với đó, nhiều người có thói quen viết hàm quá dài, không chia nhỏ chức năng. Do đó làm cho code trở nên rối rắm, khó bảo trì và kiểm thử.
Ví dụ bạn viết hàm xử lý đơn hàng, trong đó có tính tổng tiền đơn hàng. Rồi cập nhật trạng thái tồn kho của từng sản phẩm trong đơn hàng. Rồi gửi mail xác nhận… Thay vì code trong một hàm dài thì chia nhỏ thành nhiều hàm riêng biệt để gọi. Không viết tất cả code trực tiếp trong một hàm.
Thiếu kỹ năng làm việc nhóm và kiểm soát chất lượng
Không kiểm tra lỗi kỹ lưỡng
Bên cạnh đó, việc kiểm tra lỗi sơ sài cũng là một vấn đề lớn. Không viết test đầy đủ hoặc triển khai mà chưa kiểm tra kỹ có thể dẫn đến những lỗi nghiêm trọng khi ứng dụng đi vào hoạt động. Các lỗi SQL Injection, XSS khi xử lý form, nhận dữ liệu sai (tuổi < 0, số lượng < 0, …) là rất dễ bị khai thác.
Ví dụ sau bị lỗi Injection vì không kiểm tra input đầu vào:
<?php
// Nhận dữ liệu từ form nhưng không kiểm tra
$username = $_POST['username'];
$password = $_POST['password'];
$query = "SELECT * FROM users WHERE username = '$username' AND password = '$password'";
mysqli_query($conn, $query); // SQL Injection!!!
?>
Cách sửa: Luôn kiểm tra input và dùng Prepared Statements.
Một ví dụ khác: Với NodeJS, hãy dùng middleware như express-validator để kiểm tra dữ liệu đầu vào, hoặc Sequelize với validate.
Không hỏi khi gặp vấn đề
Nhiều lập trình viên sợ hỏi vì sợ bị đánh giá kém. Nhưng thực tế hỏi đúng cách sẽ giúp bạn tiến bộ nhanh hơn. Hãy thử tự tìm hiểu trước qua Google, AI, nhưng nếu mất quá nhiều thời gian thì nên hỏi. Đừng ngại hỏi đồng nghiệp, hỏi sếp để vấn đề mau giải quyết, để học hỏi, tăng cường giao tiếp.
Gợi ý hỏi khéo: “Em tìm hiểu rồi nhưng vẫn chưa rõ chỗ này, anh/chị có thể gợi ý hướng đi không?”. Như vậy vừa khiêm tốn, vừa chủ động.
Không quan tâm đến bảo mật
Vấn đề bảo mật cũng thường bị xem nhẹ. Nhiều lập trình viên không kiểm tra dữ liệu đầu vào, không quan tâm đến các lỗ hổng bảo mật như SQL Injection, XSS,… Điều này có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng khi hệ thống bị tấn công.
Bảo mật không phải chỉ là trách nhiệm của đội security. Mỗi lập trình viên đều cần có ý thức bảo vệ dữ liệu người dùng. Ví dụ không bao giờ lưu mật khẩu trong database ở dạng plain text. Mà luôn dùng hash (bcrypt, Argon2). Hoặc là luôn luôn kiểm tra dữ liệu đầu vào để tránh SQL Injection, XSS, CSRF. Hoặc kiểm tra quyền của người dùng với các chức năng trọng yếu, thông tin riêng tư…
Lời nhắc: Chỉ cần một lỗi XSS nhỏ thôi, hacker có thể chiếm cookie đăng nhập, đánh cắp quyền admin. Vì vậy, an toàn không bao giờ là thừa.
Bỏ bê sức khỏe – cái giá âm thầm
Một vấn đề ít được chú ý nhưng rất quan trọng là sức khỏe. Nhiều lập trình viên cắm đầu vào code mà quên ăn uống, tập thể dục hay nghỉ ngơi hợp lý. Điều này có thể ảnh hưởng đến cả năng suất làm việc lẫn chất lượng cuộc sống.
Cụ thể lập trình viên thường ngồi lỳ rất lâu, ít vận động, từ đó dễ bị đau lưng, đau mắt, trĩ, thiếu nước… Gợi ý cứ mỗi 1 giờ, đứng lên đi lại 5 phút để thư giãn trước khi tiếp tục. Thời gian thư giãn có thể uống nước, cafe, hay đưa tầm mắt ngắm khung cảnh xa xa (vì thường mình nhìn rất gần vào màn hình). Hoặc cũng có thể là dịp tiếp xúc giao tiếp đồng nghiệp. Ngoài ra bạn nên dùng bàn phím cơ để tránh đau cổ tay vì gõ quá nhiều.
Gợi ý: Có thể cài app nhắc nhở vận động nhẹ sau mỗi giờ làm việc. Mỗi lần đứng dậy đi lại, uống nước, cũng là “refactor tâm trí” đấy!
Tự tin thái quá hoặc quá tự ti
Một số lập trình viên quá tự tin, nghĩ rằng mình không bao giờ sai. Nhưng cũng có người lại quá tự ti, sợ làm sai nên không dám thử cái mới. Cả hai thái cực này đều cản trở sự phát triển bản thân. Thêm vào đó, thói quen không hỏi khi gặp vấn đề khiến họ mất nhiều thời gian loay hoay với những lỗi có thể được giải quyết nhanh chóng nếu chịu tìm sự giúp đỡ.
Ví dụ: Người tự tin quá thì không nghe ai. Người tự ti quá thì không ai nghe. Cả hai đều cần học thêm… “kỹ năng lắng nghe bản thân”.
Lập trình là một lĩnh vực thú vị nhưng cũng đầy thử thách. Không chỉ là việc viết code mà còn là quản lý tư duy, thói quen làm việc và kỹ năng hợp tác. Nếu nhận ra những vấn đề trên và điều chỉnh, công việc sẽ trở nên nhẹ nhàng hơn, hiệu suất công việc cao hơn và ít căng thẳng hơn. Bạn sẽ là một lập trình viên chuyên nghiệp hơn.
Và quan trọng hơn hết, hãy ghi nhớ: những cái khó lập trình viên tự tạo cho mình là hoàn toàn có thể thay đổi – nếu ta đủ tỉnh táo để nhận ra và sẵn sàng chuyển hóa.
